461

ԲԱՑ ՆԱՄԱԿ ՄԱՅՔԼ ԱՐԼԷՆԻՆ

ՙԶատեցի±ր իրականութիւնը ճշմարտու-

թիւնից` իրականութիւնը դառնում է կոյր,

իսկ ճշմարտութիւնը` խելա•ար՚:

Ա

Բաներ կան, միստր, որոնք յաւիտեան պաշտելի են - Աստուած,

Հայրենիք, Մայր - որոնց մասին մարդ արարածը, եթէ հո•եպէս խաթարու

ած չէ, չի° կարող առանց կրօնական յար•անքի խօսել: Այդ տարրական

պաշտամունքի դէմ, խօսելով Հայաստանի մասին, դուք մեղանչել էք

կոպտօրէն:

Ամերիկեան մի լուրջ ամսա•րի էջերէն դուք արհամարհանքի ծանր

քարեր էք նետել մեր ցեղի հասցէին: Ձեզ` ՙպատուով մեռնելու անընդու-

նակ ցեղի մը զաւակ՚ը համարելով, դուք բացա•անչել էք աներկիւղա-

ծօրէն. ՙԴարերով անար• նահատակութեանց եւ •ծուծ փախուստների

ժողովուրդ… ո°վ Հայաստան, ո°վ տ•եղ դարպասող՚, եւ այլն:

Այսպէ°ս, հայածին Մայքլ, այսպէս էք խօսել հայութեան մասին:

Չասե±մ` "Well roared lion" - լա°ւ ես մռնչել, առի°ւծ:

Ա°հ, պիտի ուզէի, որ ձեզ ծնող ժողովրդի նուաստ վիճակը թելադրած

լինէր ձեր հիստէրիկ բացա•անչութիւնները: Դժբախտաբար, դա ո°չ

հայրենասիրական de profundis է, ո°չ էլ պոռթկում` ի տես հայութեան

անկեալ վիճակի: Աւելի քան պարզ է ձեր ծանօթ տողերի ներքին իմաստը:

րչի պչրանք, եւ ո°չ աւելին: Ձեր •րիչն այդ դէպքում շարժման մէջ է դրել

ձեր վիրաւորուած եսը եւ ո°չ թէ ձեր ցեղի ճակատա•իրը: Կը խոստով

անիմ, եթէ ձեր չան•ռած տողերը - ի դէպ` սիրային մի յիմարական վէպի

մէջ ի±նչ •ործ ունին Հայաստանի ու հայութեան վերաբերող տողերը - եթէ

նրանք լոյս աշխարհ ընկնէին մեր ժողովրդի քաղաքական թէ ռազմական

այս կամ այն պարտութեան առթիւ, ինձ հետ հազարները պիտի ծափահ

արէին ձեզ: Այսօր, սակայն, նրանք զզուանք են շարժում, որովհետեւ

հայութեան անմխիթար վիճակը չէ, որ ծնունդ է տուել ձեր վատահամբ

աւիչ տողերին, այլ քանզի - ձեր իսկ խօսքով - ՙԵրիտասարդ մը* դարպ

ասելու եկած է, բայց իր բարեկամուհին որիշի հետ •ացած է՚:

Ի°նչ •ռեհիկ շարժառիթ` իր ցեղի դէմ յարձակուելու համար:

*Ինքըª հեղինակը:

462

Այսպէս, Հայութիւնը` ՙատամները թափած ծերունի±՚: Այո±:

Եւ ինքնանուաստացումի այդ •արշելի պրոպա•անդը մի այնպիսի

ժամանակ, երբ աշխարհը կը շարունակէ զուարճանալ մեզ անիրաւելով

եւ հալածելով: Եւ ինքնաթքումի այդ փորձը Լլոյդ Ջորջի եւ Ուիլսընի

հայրենիքներո±ւմ, ուր հասարակական կարծիքը կարող է ոչ աննշան դեր

խաղալ մեր դատի այս կամ այն ելքի համար:

իտէք, չէ±, որ Ռիշըլիէօն սովորութիւն ունէր իրեն ներկայացած

զեկուցա•րերի վրայ միայն երեք բառով յայտնել իր վճիռը, vidi, legi,

probavi *: Տեսայ ձեր տողերը, միստր, կարդացի, •արշեցի: Ներեցէ°ք,

խնդրեմ, եթէ ձեր •րչէն •արշէ ամէն ճշմարիտ հայ: Ի¯նչ, չ•իտէ±ք, որ

հայրենիքի մասին պիտի չխօսել, եթէ համոզուած չէք, որ ձեր խօսելուց

յետոյ դա աւելի •եղեցիկ, ցանկալի, աւելի պաշտելի պիտի դառնայ:

Չ•իտէ±ք, stulte, stude!:

Ժողովուրդների կեանքն իրենց մէջ կը բաժանեն Յաջողութիւնն ու

Ձախորդութիւնը, իբրեւ երկու ձեռքերը մի ինչ-որ խորհրդաւոր ոյժի,

օրէնքի, աստուածութեան: Արդեօք վիպա•իր Արլէնը չ•իտէ±, որ ստրկու-

թեան շղթաներ ու ցնցոտիներ կրելուց առաջ մեր ցեղն էլ է կրել իր

անկախութեան ու հզօրութեան ծիրանին, իր փառաց զ•եստը: Իր

մեծութեան օրերին, երբ Տի•րան աշխարհակալի բանակները կ'արշաւէին

դէպի Արաբիա, Բաբելոն եւ աւելի հեռուները, եւ մէկից աւելի հարկատու

ազ•եր սարսափով կ'արտասանէին հայ անունը, հայն էլ վերէն վար կը

նայէր աշխարհին: Եւ, ի հարկէ, հայա•իտօրէն տ•էտ Մայքլը չը •իտէ, որ

Բիսմարկէն ու բազմազ•ի Բիսմարկներէն շատ դարեր առաջ հայ

պետական մարդն է ասել. ՙՄարդկային •ոյութեան բարձունքներում

ուժեղն է արդարը՚** :

Այո°, կար ժամանակ, երբ Հայաստանն աւելին էր, քան ծովէ ծով մի

երկիր, երբ յաջողութեան վարդա•ոյն մատները պսակ կը հիւսէին հայ

յաղթական ճակտին: Բայց, աւա¯ղ, արեւի տակ ի±նչ կայ կայուն: Հրթիռ

ային վերելք տեսած ազ•ը պիտի ունենար իր շռնդալի անկումը: Նա

աստիճանաբար պիտի կորսնցնէր իր հզօրութիւնը, մինչեւ որ մի օր էլ

իրեն կը զ•ար պայմանընկալի եւ ապա լծակիր ստրուկի վիճակում,

մինչեւ որ մեր հարեւանները իրար մէջ մեր ցեղի ՙզ•եստները կը բաժ

անէին՚:

Պատճառնե±րը: Թող չանհան•ստանայ օտարալեզու Արլէնը, այդ

մասին տարբեր կարծիք չունիմ եւ ես: Այո°, Հայաստանը անձնասպա-

նութեամբ վերջ տուեց իր քաղաքական •ոյութեան: Նա պարտուեց իր

* Տեսայ, կարդացի, հաստատեցի: Հեղինակը:

** Տրդատ Մեծին է պատկանում այդ ասութիւնը:

463

ներքին անհամերաշխութեան դեւէն, եւ ապա արտաքին թշնամիներէն:

Նա ինքնակործան եղաւ: Այդ մասին զայրոյթի խօսքեր ունիմ եւ ես: Բայց

ինչո±ւ ընդունայն քրքրել պատմութիւնը: Կ'ընդունիմ, թէ հայութիւնը իր

ահաւոր դժբախտութեան մէջ բարոյապէս ազատ չէ ասելու իր մասին`

մեղքն իմս չէ, որ քաղաքականապէս կը կաղամ դարերով:

Այսքանը մեր անցեալի մասին:

Բ

իտէ±ք, որ ժողովուրդների յաւիտենականութիւնը պայմանաւորւում

է նրանց ստեղծա•ործութեան յաւիտենականութեամբ: Դեռ կան, կ'ապրին

Հայն ու Հայաստանը, ասել է` հայութիւնը արեւելեան ամենավայրա•

բարբարոսութեան լծերի տակ իսկ - անշուշտ, իրական կարելիութեան

սահմաններում - եղել է ստեղծա•ործ:

Ճիշտ է, որ հայութիւնը, իր •երիշխան վիճակը կորցնելէ յետոյ,

ընթացել է ամենաթոյլ դիմադրութեան •ծով: Աւելին` եղել են պատմական

մոմենտներ, երբ դա, ինչպէս հրէութիւնը, հարկադրուած է եղել

•իտակցօրէն զոհելու իր արժանապատուութիւնը յանուն իր •ոյութեան եւ

անմեռ արժէքների պահպանման: Սակայն, ճշմարիտ է եւ այն, որ

Հայաստան Երկրի վրայով չի անցել մի հատիկ դար, որի ընթացքում

•երիշխան կեանքի յոյսերով ընդվզած չլինէր հայութիւնը: Նրա

մտաւորական ընտրանին վերջին ան•ամ - կէս դար առաջ - իր ժողովրդի

վերադաստիարակիչը լինելէ առաջ, նրա անցեալ մեղքերի քաւիչը

հանդիսացաւ: Երբ նա ձեռքը կը զարկէր մեր ազատա•րական •ործին,

խորապէս կը •իտակցէր, թէ դարերի ստրկութիւնը մեծապէս տկարացրել

է հայ զան•ուածների ազ•ային ինքնա•իտակցութիւնը: Սակայն, նա կը

հաւատար մեր ազ•ային վերածնունդին, որը պիտի հո•եփոխէր մեր

ժողովուրդը իր ամբողջութեան մէջ:

Եւ տարիներով հնչեց նրա մար•արէաշունչ խօսքը: Ե°ս եմ ճշմարտութիւնը,

իմա` ճշմարիտ աշխարհայեացքը, ներցեղային բարոյականը,

անկախութեան կրօնը: Այսպէս տարիներով ու տարիներով, Հայոց

աշխարհի երկարութեամբ եւ խորութեամբ տարածուեց Յեղափոխութեան

զարթուցիչ կանչը: Բայց, աւա¯ղ, տխուր իրականութիւնը չուշացաւ

զ•ացնել տալու, թէ օտար լծերի ազդեցութիւնը մեր կարծածէն աւելի մեծ

աւերածութիւններ է առաջացրել հայ հո•ու մէջ: Յուրախութիւն մեր ցեղի

•ոյութեան թշնամիների, որոմնացան քարոզներ լսուեցին Հայ յեղափո-

խութեան հէնց առաջին տարիներում: Դա արտայայտութիւնն էր մեր

ժողովրդի որոշ տարրերի ստրկական հո•եբանութեան: Այդ քանդիչ

տարրերը չուզեցին հասկանալ - չեն ուզում եւ հասկանալ այսօր - թէ

464

թշնամանել հարազատ եղբօր դէմ հէնց այն պատճառով, որ նա իր կուս

ակցութեան փարախէն չէ` կը նշանակէ տկարացնել արտաքին թշնամու

դէմ ուղղուած մեր հարուածի թափը: Հերձասիրութեան հին դեւն էր դա, որ

տարբեր անուան ու ձեւերի տակ կը շարունակէր օտարի հայասպան

դերը, մեծապէս դժուարացնելով մեր վերածնունդի •ործը: Կար ընտանի

թշնամին, որի երեսէն հայ յեղափոխական տարրը պիտի հարկադրուէր

ուժաթափ լինել նաեւ ներքին ամօթալի պայքարներում:

Տեսնե°լ ու զ•ա°լ, թէ ինչպէս մտակոյր Հայը զէնքեր է դարբնում իր

հարազատ եղբօր դէմ` ընդհանուր թշնամու •ործը հեշտացնելու համար

ա¯հ, այդ զարհուրելի ողբեր•ութիւնը դեռ այսօր էլ բաժինն է հայ

հայրենասէրի: Դեռ այսօր էլ հայութեան քաղաքական ճակատա•րէն

աւելի դառն է նրա ներքին ճակատա•իրը: իտենք -ֆիզիքական ցաւ

պատճառելու աստիճան պարզ է - որ օրուայ Հայաստանը արտաքին

թշնամու համար ՙդուռ մըն է` փականքը կոտրած՚: իտենք, որ հայ

մտաւորականութեան մի մասը - դաւանողն ու •երին անձնակենտրոն

մօրալի - կը շարունակէ սեւ թելերով հիւսել հայութեան ճակատա•իրը:

Կասկածէ դուրս է եւ այն, որ հայութեան տարա•իր կէսի համար - եթէ օր

առաջ չհո•եփոխուեց - սակաւաթիւ տարիներ են պէտք, որպէսզի նրա

կեանքում մահուան տրա•իզմը տեղի տայ հո•եւոր ինքնասպանութեան

առջեւ, որպէսզի հայ homo-ն դառնայ homunculus եւ մեռնի ապազ•այ-

նացմամբ: իտենք եւ այն, որ տարաբնակ կէսի կապոյտ կոտորածը

խնդրական պիտի դարձնի •ոյութիւնը հայութեան երկրորդ կէսի, որ

կառչած կը մնայ Արարատի փէշերին:

Այս է, միստր Արլէն, այսպէս մահօրէն աղէտալի եւ տխուր է հայու-

թեան ճակատա•իրը: Եւ հասկանալի է դա: Պատմութիւնը միշտ էլ որդի-

ների մէջ պատժում է Հայրերի մեղքերը, հի°ն:

Սակայն, ի±նչ անել: Ինչպէ±ս կ'ուզէիք սրբա•րել հայ հո•եբանու-

թիւնը, եւ նրա միջոցաւ` մեր հաւաքական ճակատա•իրը, որպէսզի նա

պատմութեան •արշապարին կառչած չմնայ:

Ձեր ծանօթ տողերո±վ, որոնց ամէն մի տառը թեթեւամիտ արհամ

արհանք է շնչում: Միամտութի°ւն: Հայհոյելով չէք բժշկի հիւանդը:

Մոռացե±լ էք ան•լօսաքսոն •րողի իմաստուն խօսքերը. ՙՉլինի թէ սատ

անան հարուածելու ժամանակ վիրաւորէք նաեւ աստուածութիւնը, որ

կ'ապրէ մարդուս մէջ՚:

Չէ±ք ընդունում, որ ձեր •րչի պչրանքով խորապէս վիրաւորել էք

սրբազան հայկականութիւնը հայութեան մէջ:

465

Ձեր խօսքը Հայաստանի մասին, միստր, այնքան յոխորտ է, որ կար-

ծէք Ձեր ցեղի համար Հերակլէսի տասներկու մեծա•ործութիւնները

կատարած լինէիք: Խօսել էք իշխանութիւն ունեցողի պէս, եւ ծիծաղելի

դառել, որովհետեւ դեռ ո°չ զոհաբերած, ո°չ էլ տառապած էք այն ժողովրդի

համար, որին բարոյապէս սնանկ կ'անուանէք: Ձեզ համար ներելի չէ, եթէ

չ•իտէք, որ իրենց ցեղի ստուերային կողմերի վրայ յարձակուելու

իրաւունք եւ պարտականութիւն ունին միայն նրանք, որոնք տեսնում,

հասկանում եւ սիրում են իրենց ժողովուրդը իր բովանդակ մեծութեան եւ

տկարութիւնների, իր բովանդակ ողբեր•ութեան մէջ:

Ձեր •րչէն ամաչելու համար բարի եղէք վերյիշելու Իսրայէլի վշտա-

կիր առաջնորդներին:

ՙՆրա - մար•արէի - սիրտը կծկւում է ցաւից, նրա շրթունքները լի են

մերկացումներով. նրա աջը բարձրացել է ցոյց տալու պատուհասը, որ

•ալիս է. նա տառապում է իր ժողովրդի համար, եւ որովհետեւ սիրում է

նրան, յարձակւում է նրա վրայ՚:

Ահա° Եսային, որը Եհովայի բարկութեամբ կը սպառնայ իր ժո-

ղովրդին.

-ՙԱնոր - Իսրայէլի - պալատներուն մէջ փուշեր ու անոր պարիսպներուն

վրայ եղինճ ու եկքան պիտի բուսնին: Եւ շա•ալներուն բնակարան

պիտի ըլլայ: Հոն նեռ օձը իր բոյնը պիտի շինէ… Եւ ուրուները հոն պիտի

ժողվուին…՚

Ինչո±ւ:-Որովհետեւ,-աւելացնում է բանաստեղծ-մար•արէն,-որով-

հետեւ, ՙքո արծաթդ կղկղանք դարձաւ՚, որովհետեւ ՙ•ինիիդ մէջ ջուր է

խառնուած՚:

Այսպէս է վայում ան•երազանցելի բանաստեղծը ու նոր վայերով

սպառնում, որովհետեւ Իսրայէլն սկսել է ունայնութիւններին ՙխունկ ծխել՚:

Բայց ահա°, հարուածելէն յետոյ, մար•արէի վշտալի սիրտը կանչում է

սիրով.

-ՙԱրթնցի°ր, արթնցի°ր, քո զօրութիւնը հա•իր, ո°վ Սիոն. քո փառաւոր

հանդերձները հա•իր… Թէեւ աղիւսներն ինկան, մենք տաշուած քարերով

պիտի շինենք…՚:

Այո°, այսպիսի°ն է հայրենապաշտ առաջնորդը: Նա միայն մերկացնող

չէ, այլ եւ` յուսատու: Նա չի° նզովեր միայն, այլ եւ` կը •օտեպնդէ:

Ահա° եւ Երեմիան` հրէութեան ողբեր•ուն.

-ՙՔո բոլոր թշնամիները իրենց բերանը քեզ վրայ բացին՚,- ցաւից ու

ամօթից •ալարւում է մար•արէն: Նա կու լայ ու կը սպառնայ, որովհետեւ

իր ժողովրդի •լխից ՙփառաց թա•ն է ընկել՚:

ՙՄեր հայրերը մեղք •ործեցին եւ չկան, ու անոնց անօրէնութիւն-

ներուն պատիժը մենք կը կրենք:

466

Վիշապներն ան•ամ ծիծերնին կը հանեն ու իրենց լակոտներին կաթ

կու տան.

Իմ ժողովուրդիս աղջիկը անապատի ջայլամներուն պէս ան•ութ

եղաւ.

Կաթնկերին լեզուն ծարաւութենէն իր քիմքին փակաւ.

Տղաները հաց ուզեցին, բայց անոնց ջարդող չկար.

Կարմիր հա•ուստներով մեծցողները աղբանոցներ •րկեցին.

Ու սուրէ մեռածները անօթութենէն մեռածներէն երջանիկ էին՚:

Այսպէս դառնադառն է մար•արէի խօսքը, որպէս ազ•ային ամօթանքի

ու վշտի արտայայտութիւն:

Բայց, քանզի նրա կոչումը միայն ողբալը չէ, ահա°, Եհովայէն ներշնչու

ած` նա ճ•նում է վերստին Պաղեստինեան յոյսերով զինել հրէու-

թիւնը.

-ՙՊիտի սպառեմ այն բոլոր ազ•երը, որոնց մէջ քեզ ցրուեցի, բայց

քեզ պիտի չսպառեմ՚:

Այսպէս հայրենակրօն էին Իսրայէլի հո•եւոր առաջնորդները: Նոյնն էր

նրա եւ մօտաւոր անցեալի մտաւորական ընտրանին, քաղաքական

խորհողը, քերթողը, •իտնականը եւ այլն:

ՙԵս կ'ապրեմ ծայրայեղ արեւմուտքում, բայց Արեւելքում է իմ

սիրտը՚,- կ’եր•էր Իսրայէլի Ահարոնեանը - Եուդա Ալեւին:

Հապա Բեալի±կը: Ա¯հ, սրանց նման պիտի սիրել Հայրենիքը` ապա

•այի Սիոնը կառուցել կարողանալու համար:

Հապա Պասմանի±կը - Ձեզ նման օտարալեզու, որին իր ազ•ային

ուղղափառութիւնը պիտի թելադրէր հետեւեալ հպարտ պարբերութիւնը.

ՙԱշխարհը մեզ կը հալածէ մեր անցեալ մեծութեան համար՚:

Ահա° եւ Իսրայէլի օրուայ առաջնորդութիւնը` Վայցման, Սոկոլով,

Արտուր Հանթկէ, Վարբուր•, Եակոբսոն եւ այլն:

Սիոնիստական միջազ•. կազմակերպութեան հո•եւոր բարձունք-

ները, որոնց թիկունքում միշտ էլ կան•նած են աշխարհածանօթ

միլիարդատէր Շտրաուսները, Վարբուր•ները, Ռոտշիլդները եւ այլն:

1919-ին, Judische Rundschau-ի էջերէն սիոնիստների պետն այսպէս կը

խօսէր համաձայնական պետութիւններին. ՙԴուք ուզում էք թէ ոչ` մենք կը

լինենք Պաղեստինում: Դուք կարող էք փութացնել կամ յետաձ•ել մեր

մուտքը, ձեզ համար, սակայն, լաւ պիտի լինի, եթէ դուք օ•նէք մեզ,

այլապէս մեր աշխարհաշէն ոյժը կը դառնայ քանդիչ, որը կը ստիպէ

ցնցուելու ողջ աշխարհը՚:

Այս բարձր մտաւորականի սպառնալիքով էր - արուած հրեայ դրամ

ատէրերի անունից - որ ձեռք բերուեց Բալֆուրեան ծանօթ յայտարարութիւնը:

467

Այդ դէպքէն մի տարի անց, Լոնդոնում •ումարուած մի հրէական

համա•ումարում, ձեզ նման, միստր, օտար լեզուով •րող Մաքս Նոր

դաուն, հայրենասիրական •ինովութեան մէջ կը բացականչէր` Le jour de

gloire est arrivռ! Սիո¯նը, Սիոնը կը վերական•նէր: իտէ±ք, որ դեռ երէկ

մեծ ազ•երը կը փորձէին աշխարհահռչակ Այնշտայնի հանճարը

սեփականել: երմանական հրեայ է,- կը պնդէր •երման մամուլը: Ո°չ`

ֆրանսական է: Չէ°, չէ°, իսպանական է: Մեծանուն •իտնականին կը մնար

վերջ տալ անտեղի վէճին, եւ նա թալմուդականին յատուկ հպարտանքով

յայտարարեց` ես հրեայ եմ:

Օրեր առաջ, թերթերը •իտութեան այդ տիտանի մասին •րեցին.

ՙԱյնշտայնը սինա•ո•ում՚:

Դ

Կար ժամանակ, ՙերբ Հրէաստանի ամբողջ հարստութիւնը մի խուրձ

խոտ էր եւ մի կողով՚,- կը ծաղրէր Եուվենալը: Իսկ Մարցեալը կը

չարախնդար. ՙՀրեան ողորմութիւն է խնդրում, լուցկի ծախում՚:

Դարեր անցան: Բեւեռէ բեւեռ ցրուած մեծ թափառականը ապրեց

օտար հասարակութեանց խոռոչներում, դարերով կուրծք տուեց ոչ-հրեայ

մարդկութեան թշնամանքին, բայց եւ այնպէս` իրեն •ահընկեց չյայտար

արեց: Նա մնաց հո•ով թա•աւոր ազ•: Նա - դո•մաների եւ Մեսեանակ

ան Յոյսի ժողովուրդը - օտար ժողովուրդների ծոցում ապրեց որպէս

ՙհիւր եւ թշնամի՚, եւ անխօս կրկնեց մարդկութեան. ՙՉէ°, Աստծու,

Աշխարհի եւ Մարդու մասին ունեցած իմ ըմբռնումէն մի յովտ ան•ամ չեմ

զիջեր քեզ՚:

Այսպէս ապրեց Հրէութիւնը, մինչեւ որ մի օր էլ իր իշխանութիւնը կը

տարածէր աշխարհի մեծ մասի վրայ:

Նա յաղթեց, որովհետեւ նրա մօտ •երա•ոյն հակակշիռը պատկանում

է ազ•ին, որը ներկայացւում եւ արտայայտւում է իր ընտրանիի միջոցաւ:

Նա յաղթեց, որովհետեւ նրա մէջ պարտականութիւն է անհատական

երջանկութեան ձ•տիլը, սակայն, յօ•ուտ Իսրայէլի բարօրութեան. •ովելի

է փառասիրութիւնը, բայց Իսրայէլի փառքի համար. արդար է հարստան

ալու տենչը, հարստութիւնը, բայց դա ո°չ թէ որպէս նպատակ, այլ որպէս

միջոց` զայն Իսրայէլի դատին ու ազդեցութեան ծառայեցնելու համար: Եւ

հէնց այդ է պատճառը, որ հրէութիւնը այսօր տէր է մի անպարտելի ոյժի ոսկու

եւ խելքի եղբայրութեան - իր ծոցի մէջ: Այսպիսով, միայն նա

յաջողեց իր մեծա•ոյն դժբախտութիւնը, իր արմատական տարտղնումը կ

արծէք ալքիմիաբար վերածել մեծ օրհնութեան իր համար: Այսօր նա

տէր է մի այնպիսի հզօրութեան - ոսկի, հեղինակութիւն, ոյժ - որը նրա

468

համար երազ պիտի մնար ան•ամ Տիտոսէն կործանուած անկախ

Հրէաստանի մէջ:

աղտնիքը •իտէ±ք: Իր աննուազ պաշտամունքը դէպի Սիոնը, որով

եւ որի համար ապրեց Աբրահամի ցեղը: Իր բոցեղէն հայրենաբ

աղձութիւնը, որը ո°չ թէ միայն հայրենազուրկ Հրեան Հրեայ պահեց, այլ

եւ զայն դարձուց մարդկութեան ամենահարուստ, ամենաիմաստուն եւ

ամենայեղափոխական մասը:

Այժմ իր բախտի կառքը կը քաշեն ե°ւ բոլշեւիզմը, ե°ւ ֆրանմասո-

նութիւնը, ե°ւ միջազ•ային բորսաները, դրամատները, մամուլի մեծա•ոյն

մասը եւն.: Բայց քինաթաքոյց ազ•ը չբաւականացաւ իր յաղթանակով:

Հո•եպէս միշտ քաղցած մարդկութեան նետած իր մէկ-երկու նորանշան

•աղափարներով, ազ•երի ծոցի մէջ նա վառեց դասակար•ային արնոտ

պայքարի կրակը, եւ այսօր - տէր աշխարհի ոսկու երեք քառորդին -նորա-

նոր պատերազմների եւ ընկերային յեղափոխութեանց ուրուականով կը

սպառնայ աշխարհին: Այսպէս, դարերով տանջուածը պիտի դառնար

ազ•երի տանջիչը: Ու միշտ հաւատարիմ իրեն` նա հանճարեղ է ե°ւ տանջ

ելու մէջ:

Նա դարեր ու դարեր տեւող իր անզօրութեան եւ նուաստացումի

վրէժն է լուծում:

Եւ իրաւունք ունի:

Արդեօք, այժմ պարզ չէ± պատասխանը ձեր հարցին, թէ ինչպէ±ս

ՙհրեաները տէր ու տիրական եղած են աշխարհի՚:

Իսկ հայութի±ւնը, որը կ'ուզէիք, որ մեռած լինէր ՙՆինուէի, Կարկամիշի

եւ Բաբելոնի հետ՚, աւա¯ղ, դա շարունակում է մնալ ՙԱրարչա•որ-

ծութեան տարա•իրը՚: Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել: Ու •իտէ±ք թէ ինչո°ւ:

Այդ ՙինչու՚-ին որպէս պատասխան` երկու խօսք եւս: Մեր պատմութեան

ընթացքում - •իտցէ°ք ե°ւ այդ - մեծահարուստ հայը չեղբայրացաւ հայ

մտաւորականին, ո°չ էլ ազ•երի բախտի հետ խաղացող ոյժերի բարեկա-

մութիւնը փնտռեց: Միայն զմիւռնիացի հայոց հարստութեամբ կարելի

պիտի լինէր մի մեծ Հայաստան •նել: Այդ ծով հարստութեան մի չնչին

մասն իսկ - որը քեմալականները քամուն տուին - պիտի բաւէր հրէաբար

կաշառելու մարդկութեան երեք քառորդի խղճմտանքը, զայն հայասէր

դարձնելու աստիճան: Բայց - անէ°ծք մեկուսի երջանկութեան դաւանանքին

- հայ ցեղի ապրած եւ ապրուելիք բոլոր տեսակի դժբախտութեանց

անիծուած ակնաղբիւրին անէ¯ծք…

Ոսկեքսակ հայը չկան•նեց ոսկե•րիչ մտաւորականի թիկունքում, եւ

այդ վերջինի լեզուն` կարճ, խօսքն անլսելի եղաւ միջազ•ային արէօպ

ա•ների մէջ: Եւ եղաւ այն, ինչ որ եղաւ: Խորհրդածէ°ք, պարո°ն

արուեստա•էտ, եթէ սիրտ ունիք, խորհրդածէ°ք այդ մասին, եւ դուք

469

համոզուած եմ - ձեր ցեղը մեղադրելու փոխարէն, պիտի դատափետէ°ք

Հայաստանը կործանող այն յանցապարտ մտայնութիւնը, որ կ'անձ-

նաւորեն հայ օտարասէրը եւ հայ մեծահարուստը - թշուառականներ,

որոնց որքան աւելի ժպտայ բախտը, այնքան հո•եպէս կը հեռանան

իրենց ցեղի կեանքէն:

Պարզ չէ±, թէ ինչո°ւ միայն հայութիւնը կը մնայ որպէս պարտուած

մասը մարդկութեան:

Ե

Արդարեւ, ազ•երի պատմութիւնը աւելի անշուք կը լինէր, եթէ առաջ-

նորդները անցեալի վրայէն պարբերաբար չվերցնէին •երեզմանաքարը`

նրանց ախտերն ու սխալանքները ի լոյս հանելու նպատակով:

Մեր ցեղն էլ - երբեմն իր տկարութիւններին •երի - •ործել է ի կորուստ

իրեն, եւ այսպիսով պատճառ տուել, որ իր •ոյութեան նաւի ղեկավար-

ները արդար զայրոյթով խարազանեն իր հո•եբանութեան ստուերային

կողմերը:

Ո¯հ, այդ մար•արէաշնորհ ղեկավարները, որոնց ցեղային բարո-

յականով օծուն սիրտը •իտցաւ կծկուել մեր ժողովրդի ամէն մի ցաւէն, եւ

ցնծալ ի տես համահայկական ամէն մի յաջողութեան: Նրանք, մեր ցեղի

հո•ու այդ սրբազան անօթները, յաճախ իրաւունքից աւելի պարտակ

անութիւն են զ•ացած •ոռալու հայութեան երեսին. ՙՔո էութեան մէջ մի

բան կայ, որը պիտի սպանես, եթէ ազ•օրէն ապրել կ'ուզես՚:

Ահա° սուրբ Սահակը, սրբազան զայրոյթով •ինովցած. ՙՔահանայ

անալ ի վերայ տիրանեն•, եւ տիրասպան եւ մատնիչ ժողովրդոյ ոչ

կարեմ՚* :

Ահա° հայոց պատմութեան հայրը` Խորենացին. ՙՅաճախ վարդապ

ետներ ու վարդապետութիւններ փոխող. ուսուցիչներ, ընտրուած

ոսկով եւ ոչ սուրբ հո•ով. աշակերտներ` ծոյլ ուսանելու, եւ արա• այլոց

ուսուցանելու, զօրավարներ` անարդար, ինքնասէր, կողոպտիչ - արժան

աւոր ընկերն աւազակների. իշխաններ` ապստամբ, ա•ահ, անբարոյ.

դատաւորներ` տմարդ, կաշառուող, անօրէն` բոլորը զուրկ սիրուց եւ

ամօթից՚…

Ահա° եւ Հայոց Հայրիկը, համակ սէր ու վիշտ. ՙՄիթէ±, հայոց ժողովուր

դ, դու •ռեհաց կաւ ես աշխարհիս երեսին՚:

Հապա Ահարոնեա±նը` իշխանն ու փառքը մեր նորա•ոյն •րակա-

նութեան, որի սիրտը արեւածաղիկի պէս միշտ էլ արեւը - Արարատեան

արեւը փնտռեց:

* Ղ. Փարպեցի:

470

Հայութեան վշտակիրը, որի հո•եւոր կեանքի հորիզոնը միշտ էլ

բռնած է •երա•ոյն դէմքը մեր ծուատուած Հայրենիքի:

Հայութեան տրիբունը` ոսկեբերան, որի հո•ին հայոց պատմութենէն

ծծեց այն ամէնը, ինչ որ •եղեցիկ է, վսեմ ու հերոսական, եւ դրա համար

էլ որքան ուժեղ է իր ցեղասիրութիւնը, այնքան կատաղի է իր բարոյական

զայրոյթը, որը սակայն, իր սիրող սրտէն կը բղխէ:

Նա խօսքի հո•եւոր կայծակներ ունի, եւ •իտէ շանթել այն ամէնը մեր

ցեղի կեանքում, որ տկար է ու տ•եղ, աննուէր ու անփառ. հակառ

ակայորդոր ու թունաւորիչ. այն ամէնին, որ երկրամոլ են, որոնք անէծք

ու նուաստութիւն կը շահեն մեր պատմութեան համար:

Հան•ոյն բիբլիական մար•արէների` նա նզովել •իտէ, բայց իրեն

յատուկ մեծ սիրով •իտէ եւ դափնեպսակել:

Նրա վշտալի հանճարը անմահացուց հայ վրիժակը, որը •իտցաւ

աներկիւղ շփման •ալ մահուան հետ:

Նա եր•եց հայորդին, որը դաւանել •իտցաւ ազատութիւնը, նրա

համար •իտակցօրէն իր արիւնը թափելու աստիճան:

Օրհնեց ու քաղցրացուց մահը հերոսների:

Մար•արէացաւ •ալիքը եւ եռակի զան•ահարեց հայութեան վարած

վերջին •ուպարների մասին:

Հրեղէն խօսքով երկու սերունդների հո•ում նա բորբոքեց ինքնա

զօրութեան ծարաւը, եւ սէ°ր դէպի տիտանիզմը պայքարի եւ զոհաբ

երութեան մէջ:

Եւ •իտցաւ ներշնչել, թէ Հայաստան Երկիրը ո°չ թէ միայն ցանկալի

որսավայր է իր •այլ հարեւանների համար, ո°չ էլ յարմար վայր` միայն

անփառունակ •երեզմաններ ձորելու, այլ` որ դա յարմար է նաեւ

Անկախութեան եւ փառքի տաճարներ բարձրացնելու համար:

Այսպէս ապրեց ու ստեղծա•ործեց հայ պսակաւոր քերթողը, իր

ճակատա•իրը ներքին հաղորդակցութեամբ կապելով իր ցեղի ճակատ

ա•րին:

Ահա° թէ ինչո°ւ ամէն ան•ամ, երբ հայ մարդը կը թերթէ Ահարոնեանի

հայրենաշունչ երկերը` կը մղուի մտովին համբուրելու նրա ներցեղային

բարոյականով օծուն •րիչը:

Ահա° թէ ինչո°ւ այսօր Միցկեւիչի պէս նա էլ ազատ է ասելու իր մասին.

ՙԵս եւ Հայրենիքս նոյնն ենք՚:

* * *

Այսպէ°ս, միստր Մայքլ, միայն այս ճամբո°վ է ձեռք բերւում իրենց ցեղի

հո•եբանութեան յոռի կողմերի նկատմամբ դատախազ ու դատաւոր

հանդիսանալու իրաւունքը:

471

Հայութիւնը քննադատելուց առաջ` պէտք է արիութիւնն ունենալ

ապրելու նրա պատժուած խղճմտանքը. պէտք է քաջութիւն` իջնելու նրա

խղճմտանքի խորքերը, կրկին ու կրկին ան•ամ ապրելու նրա ե°ւ փառքը,

ե°ւ ամօթանքը - նրա բովանդակ ողբեր•ութիւնը:

Զայն դատապարտելուց առաջ` պէտք է խաչուել նրա ապրած

ող•ոթայի վրայ: Իսկ այսպէս վարուելու համար` ընդունակ պիտի լինել

անսահման սիրոյ եւ զոհաբերութեան:

Այլապէս` քննադատել պիտի չնշանակէ տառապել:

Իսկ երբ քննադատողը չի տառապիր, նա վուլ•ար չարախնդացող է

եւ ո°չ` քննադատ: Արհամարհանքի աչքը միշտ էլ հակամէտ է աւելի

թերիներ, քան առաքինութիւններ տեսնել: Այո°, անսխալ տեսնելու եւ

արդարախոհ լինելու համար` պէտք է մեծ սէր ունենալ: Ձեզ, դժբախտ

աբար, պակասում է դա, ասել է` պակասում է թէ° քննադատելու

բարոյական իրաւունքը եւ թէ° հո•եբանօրէն առարկայական լինելու

կարելիութիւնը:

Զ

Դուք •իտէ±ք հայ •րողի ճակատա•իրը` ապրել ու ստեղծա•ործել

կիսաքաղց եւ մեռնել զրկանքների մէջ: Դուք •իտէ±ք այդ - ամերիկօրէն

խելօք մարդ - եւ այսօր դասալիքօրէն հեռու կ'ապրէք մեր ցեղի կեանքէն:

Ի±նչ, արդա±ր է, որ նման մէկը, որի համար չէ ներցեղային բարոյակ

անը, ըստ որի` ցեղակից հանճարն ու բեռնակիրը հարազատ եղբայրներ

են - ասացէ°ք, արդա±ր է, որ նմանը իր ՙնշանաւորութեան՚ պսակին մի

բան աւելացնելու ունայնասիրութեամբ, օտար մամուլի մէջ իր ազ•ը

կենդանի մեռեալ հռչակէ:

Դասալիքը դատաւորի դերո±ւմ:

Կ'ընդունիմ, ար•ահատելի է անհայրենիք ժողովուրդը, բայց միթէ

եօթնիցս զզուելի չէ± հայրենիքի զ•ացումէն ու պաշտամունքէն զուրկ

անհատը:

Դո°ւք, որ ՙիմաստութիւն՚ ունեցաք ձեր •րիչը չթաթախելու հայ

Արիւնի եւ Արցունքի ծովի մէջ, դուք, որ սիրտ չունեցաք •ոնէ մի ան•ամ

կրկնելու` ՙԵղբա°րք, հա°յ ապրինք՚, ազատ էք ձեր տաղանդը զրն•ուն

դրամի եւ հան•ստաւ էութեան վերածելու, ազատ էք ձեր քմախորժ վէպ

երով ընթերցող հին ու նոր աշխարհի կրքերը խաղտել, սեղմ ասած`

թոյլ տուէ°ք, խնդրե°մ, վերադարձնելու ձեզ հայութեան մասին •ործած

ած ձեր բառը - դուք կարող էք ՙկուրտիզան՚աբար սպասաւորել

օտար •րականութեան, բայց ոչ եւ վատահամբաւել ձեր ցեղը յաչս օտար

ազ•երի:

472

Չ•իտէ±ք, որ այսօր - երբ օտարատեցութիւնը սկսել է ատամներ ցոյց

տալ տարա•իր հային - ձեր տողերը կարող են արդարացնել ու

սնուցանել օտար ժողովուրդների արհամարհանքը դէպի հայ անունն ու

դատը:

Չ•իտէ±ք, որ ձեր ծանօթ տողերը կարող են ինքնանուաստացումի

մղել օտար ափերի վրայ ծուարուած հայութիւնը, որ առանց այն էլ,

հասկանալի պատճառներով ծանր տուրք է տալիս ազ•ային վատաս

երումին:

Վերջապէս, ինչո±ւ էք ուզում խախտել հայութեան հաւատքը դէպի իր

ապա•ան:

Տմարդութիւն չէ± փողոցի լեզուով խօսիլ մարդկային արդարութեան

եւ մահուան հետ անհաւասար պայքարի մտած մի բուռ ժողովուրդի

մասին:

Ինչո±ւ էք ուզում փութացնել նրա յոյսերի մահը, որ իր ստոյ• մահը

պիտի դառնայ:

Ծա•ումով հայ էք, եւ կ'ակնկալուէր, որ - •իտցէ°ք, կան եւ օտարազ•ի

ասպետ •րիչներ, որոնք տարիներով մեր դատին կը ծառայեն

արուեստա•էտի ձեր խօսքով դուք եւս սրտապնդէիք մահու եւ կենաց

կռուի բռնուած տարա•իր հայութիւնը:

Եւ, յանկարծ, սպասուած եղբայրական խօսքի փոխարէն` արհամ

արհանքի ծանր քարեր:

Մե°ղք ձեզ:

րող լինել - այն էլ հայազ•ի - եւ մեր ցեղի անօրինակ արհաւիրքները

շահադիտող մարդկութեան երեսին թքելու փոխարէն, յարձակուել նրա

զոհերի վրայ: Ամօ°թ ձեզ:

Ի±նչ, դրանո±ւմ է •րչի մարդու կոչումը: Տաղանդը տրւում է նրանով

կուրտիզանութի±ւն անելու, զայն հարստութեան ու հան•ստի վերածելո±ւ

համար:

* * *

Դուք տեսաք, միստր, թէ ինչպէ°ս են խօսում ժողովրդին, ժողովրդի

մասին եւ ժողովրդի անունէն:

Տեսաք վշտակրութեամբ ու նուիրումով մեծ հրեայ եւ հայ առաջ-

նորդներ, որոնց համար չէ ողիմպիական մեծութիւնը, որի մէջ այնքան

անկարեկիր ու պաղ էք դուք: Առաջնորդնե°ր, որոնց համար միայն նա° է

ճշմարտօրէն մեծը, որը մեծ զաւակն է նա°խ իր ժողովրդի, եւ ապա`

մարդկութեան:

Իսկ դո±ւք. ինչի± կը ծառայեցնէք ձեզ տրուած տաղանդը: Փոքրո•ի°,

ինչպէ±ս թիկունք ցոյց տուիք ձեր ցեղի •ող•ոթային: Ինչո±ւ չուզեցիք,

473

հրեայ օտարալեզու •րողների պէս, լինել նա°խ ձեր ցեղի տաղանդաւոր

զաւակը: Դժուա±ր է: Ծա±նր է հայ խօսքի խաչը: Կ'ընդունիմ: Բայց չէ± որ

հէնց այդ ծանր խաչը սիրով կրելու մէջ է ճշմարիտ մեծութիւնը:

Սակայն, ինչո±ւ կ’երակրեմ, երբ հայութիւնը դառել է ՙտաղտուկ

ամէնուն եւ բեռ մը՚ ձեզ համար: Չէ± որ դուք սկսել էք ամաչել ձեր

ծա•ումէն: Այո±: Ուրեմն, •րչի կոկետութիւն չէ± ձեր չան•ռածը Հայաստ

անի մասին:

Այդ դէպքում թոյլ տուէք, մէկ էլ •արշելու արուեստա•էտի ձեր ցեղամ

երժ տաղանդէն, որը - մե°ղք - առաքինութիւն չունեցաւ խոնարհուելու

Հայութեան Տառապանքի, Յոյսի եւ Հերոսական մեծութեան առջեւ:

Մենք հաւատում ենք` ող•ոթայէն յետոյ Յարութի°ւն կայ:

Եւ արդա°ր է մեր հաւատքը:

Մենք զ•ում ենք մեծ ապա•ան հայ Հայրենիքի, եւ երկիւղածօրէն

ծնրադրում նրա աստուածային տեսիլքի առջեւ:

Մենք նախաճաշակում ենք նրա •ալիք երջանկութիւնը: Եւ եօթնիցս

հպարտ ենք, որ հայ ենք:

Համբո°յր ձեր անար•ած Հայաստանին:

ՙՆոր Արաքս՚, Սոֆիա,

1930թ., թիւ 11, 12, 15-18